Gazeteci, yazar ve siyaset adamı olarak, yaşadığı dönemin en önemli entelektüellerinden biri kabul edilen Mevlânzâde Rıfat (1869-1930), Süleymaniye Kürtlerindendir. Fikirlerinden dolayı yaşamının uzun bir kesitini sürgünlerde geçiren Rıfat, İttihat ve Terakki’nin oligarşik iktidarından ve çoksesliliği bastıran tutumundan duydugu rahatsızlığı yazı ve beyanatlerında dile getirerek, ittihatçı zihniyeti sert bir şekilde eleştirir. Bu nedenle İttihat ve Terakki Partisi yetkilileri tarafından fişlenerek kara listeye alınan Rıfat, ölümle tehdit edilir. Nihayet, 31 Mart Vakası başgösterdiğinde, olaylarda parmağı olduğu gerekçesiyle, İstanbul Divan-ı Harb-ı Örfi tarafından on yıl sürgün cezasına çarptırılır. Mevlânzâde Rıfat’ın sürgünlerle dolu düşünce ve eylem hayatı, 1930’da Suriye’de ölmesi ile noktalanır.
Osmanlı’nın son dönemlerinden Cumhuriyet’e kadar meydana gelen gelişmelerde çok önemli roller üstlenmiş olan Mevlânzâde Rıfat’ın, Kürtlerin Osmanlıdaki durumuna ilişkin sosyo-politik görüşlerini en temel anlamda, birbirini takip eden iki ana evreye ayırmak mümkündür. Bunlar Osmanlıcılık ekseninde savunduğu Âdem-i Merkeziyetçi anlayış ile Bağımsız Kürdistan düşüncesidir. Önceleri, Kürtlerin temel haklarını; Osmanlı döneminin modern Kürt hareketinin kurucularından olan Bedirxan ailesi fertleri, özellikle de Kamiran ve Celadet Bedirxan kardeşler gibi, Osmanlı çatısı altında arayan Mevlânzâde Rıfat, daha sonraları bu Osmanlıcı politik görüşten vazgeçerek Kürt bağımsızlıkçılığı fikrine doğru evrilmiştir.
Kürt düşün hayatının iz bırakan bir aktörü olan Mevlânzâde Rıfat ve döneminin önemli Kürt şahsiyetlerine dair canalıcı bilgiler içeren elinizdeki kitap Osmanlının son dönemi ve Kürt literatürü açısından oldukça çarpıcı ve zengin bilgiler içermektedir.
Bîranînên Surgunê Ên Jon-Kurdekî
Mevlânzâde Rifat (1869-1930), ku bi eslê xwe ji xelkê Silêmaniyê ye, yek ji entelektuel, nivîskar û siyasetvanê herî girîng ê dema xwe ye. Ji ber fikrên xwe demeke dirêj li surgunê maye. Yek ji rojnamevanê herî jêhatî û navdar bû. 1930î li Sûriye diçe ser dilovaniya xwe. Mevlânzâde Rifat, di destpêkê de wek entelektuelên din ên kurd fikra osmanî diparast. Lê herçiqas ku entelijensiya tirk ber bi tirkbûnê ve çû, guhertinek bingehîn di fikrên wî de pêk hat. Em êdî wî wek yek ji mutefekirê girîng ê serweriya kurd û Kurdistanê dibînin. Sedemên ku tirkan zêde girîngî bi xebatên wî nedane diyar in, lê kurdan çima Mevlânzâde li ‘derveyî bazîne’ hiştine, ne diyar e. Di demek ku ‘kurd-tirk dixwazin aqdên xwe nû bikin’ xwendina Mevlânzâde Rifat gelek deriyên nû li ber me vedike. Avesta, bi ‘Xatirayên Surgunê’ dest bi çapkirina hemû berhemên Mevlânzâde Rifat dike.
