Gerekçe ve Hükümleriyle Şark İstiklal Mahkemesi 1925-1927 – Mahmut Akyürekli

İstiklal Mahkemeleri, Türkiye Cumhuriyeti’nin erken döneminde hukuk dışı bir “olağanüstü yargı” pratiği olarak tarih sahnesine çıktı. Bu mahkemeler, hukukçu olmayan asker kökenli milletvekillerinden oluşuyordu ve genellikle Mustafa Kemal’in talimatları doğrultusunda karar veriyordu. Duruşmaların açık yapılmasına rağmen, kararların çoğu önceden veriliyor; mahkeme, yalnızca bu kararları meşrulaştıracak gerekçeleri üretme işlevi görüyordu. Bu nedenle, halk arasında mahkeme kararları “Sanığın idamına, tanıkların bilahare dinlenmesine” şeklinde hicvediliyordu.

İstiklal Mahkemeleri, Cumhuriyet rejimine ve Mustafa Kemal’e muhalif olan herkesi potansiyel suçlu olarak görüyordu. Böylece bu mahkemeler, muhaliflerin tasfiyesinde bir araç olarak kullanıldı. Özellikle İzmir Suikastı davası gibi olaylarda, suçlama veya belgeye ihtiyaç duyulmadan verilen idam kararları, bu mahkemelerin adalet dışı niteliğini gözler önüne serdi.

En dikkat çekici örneklerden biri ise Şark İstiklal Mahkemesi idi. 1925 yılında Şeyh Sait Ayaklanması’nı bastırmak üzere kurulan bu mahkeme, yalnızca isyanı yargılamakla kalmadı; doğudaki feodal yapıyı tasfiye etmek, Kürtleri ve İslamcıları sindirmek, muhalif basını susturmak ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın sonunu hazırlamak gibi birçok “ekstra görev” de üstlendi. Bu mahkemede yargılanan Ahmet Emin Yalman, Şark İstiklal Mahkemesi’ni, “…takım takım ölüm cezaları veren ve hükümlerini kimseye sormadan uygulayan korkunç ihtilal mahkemesi…” şeklinde tanımlamıştı.

Şeyh Sait hareketinin amacı, seyri ve sonuçları hakkında bilgi edinmek isteyen araştırmacılar için İstiklal Mahkemesi kayıtları büyük önem taşıyor. Bugüne kadar sınırlı erişime açık olan bu belgeler, hareketin arka planını anlamak açısından zengin veriler sunmaktadır.

Mahmut Akyürekli’nin “Gerekçe ve Hükümleriyle Şark İstiklal Mahkemesi 1925-1927” adlı bu iki ciltlik kapsamlı çalışması, mahkeme kayıtlarını, belgeleri ve gerekçeli hükümleri titizlikle inceleyerek gün yüzüne çıkarıyor. Tarih Kulübü Yayınları tarafından yayımlanan bu eser, Cumhuriyet’in kuruluş sürecindeki otoriterleşmeyi, hukuk anlayışını ve devlet-toplum ilişkilerini anlamak isteyenler için vazgeçilmez bir başvuru kaynağıdır.