Xelil Xeyalî Motkî
Xelîl Xeyalî ’nin, Kürtçe ile ilgili önemli çalışmalar yaptığı biliniyor. Kürtçe’nin Kurmanci, Zazaki lehçeleriyle, Türkçe, Farsça, Arapça ve Fransızca’yı bilen Xelîl Xeyalî Bey Kürt dilinin bilinen ilk alfabesinin (Elifbaye Kurmanci) yanı sıra Kürtçe’nin Saff û Nahv’ini (Dilbilgisi) ve Kamus’unu (Sözlük) hazırladığı biliniyor. Bunların yanı sıra yayın organlarında çıkan yazıları Kurmancı lehçesinin ilk düzyazı örnekleri arasındadır. O, Türkçe’den Kürtçe’ye çeviri yapan ilk aydınlardan biri olarak da kabul edilir. Xelîl Xeyalî’nin bu çalışmalarının duyurularının yapılmasına rağmen ne yazık ki dönemin Rojî, Kurd, Yekbûn ve Jîn gibi dergilerinde yayınlanmış yazıları dışında bugün elimize ulaşan başlıca eseri “Elifbaye Kurmancı”dir. Bu eser Erzurum Nüshası olarak kayıtlarda bulunmaktadır. Bu Nüshada Sêîdê Kurdî’nin önsözü olmakla birlikte bir diğer Nüsha Beyazıt Kütüphanesi nüshasında Sêîdê Kurdî’nin önsözü yoktur.Xelîl Xeyalî Kürt Terakki ve Teavün Cemiyeti’nin kurulması için ön ayak olan Xeyalî, Kürt Neşr-i Maarif Cemiyeti’nin de kurucularından birisidir. Bedîuzzaman Seîdê Kurdî; “İki Mekteb-i Musibetin Şahadetnamesi Yahut Divan-ı Örfi ve Said-i Kurdi” adlı kitabında Xelîl Xeyalî/Halil Hayali’den söz eder:“İşte milli onurun bir örneğini size takdim ediyorum, ki o da Mutkili Xelîl Xeyalî Efendi’dir. Milli onurun her alanında olduğu gibi dilbilimi alanında da derinleşmiş ve dilimizin esası olan alfabesini ve gramerini hazırlamış ve diyebilirim ki bu uğurda gösterdiği gayret, çalışma ve çabalar onun maneviyatıyla bütünleşmiştir. Bu kişi, örnek bir onurlu davranış göstermiş ve gelişmeye muhtaç dilimize dair temel atmış olduğundan, onun yolunu izlemeyi ve bu alandaki çalışmaları daha da geliştirmeyi onur sahiplerine tavsiye ederim”…Elîfbêya Kurdî kitabı Seîdê Kurdî’nin Önsözüyle yayınlanmıştır.
Xelîl Xeyalî ’nin, Kürtçe ile ilgili önemli çalışmalar yaptığı biliniyor. Kürtçe’nin Kurmanci, Zazaki lehçeleriyle, Türkçe, Farsça, Arapça ve Fransızca’yı bilen Xelîl Xeyalî Bey Kürt dilinin bilinen ilk alfabesinin (Elifbaye Kurmanci) yanı sıra Kürtçe’nin Saff û Nahv’ini (Dilbilgisi) ve Kamus’unu (Sözlük) hazırladığı biliniyor. Bunların yanı sıra yayın organlarında çıkan yazıları Kurmancı lehçesinin ilk düzyazı örnekleri arasındadır. O, Türkçe’den Kürtçe’ye çeviri yapan ilk aydınlardan biri olarak da kabul edilir. Xelîl Xeyalî’nin bu çalışmalarının duyurularının yapılmasına rağmen ne yazık ki dönemin Rojî, Kurd, Yekbûn ve Jîn gibi dergilerinde yayınlanmış yazıları dışında bugün elimize ulaşan başlıca eseri “Elifbaye Kurmancı”dir. Bu eser Erzurum Nüshası olarak kayıtlarda bulunmaktadır. Bu Nüshada Sêîdê Kurdî’nin önsözü olmakla birlikte bir diğer Nüsha Beyazıt Kütüphanesi nüshasında Sêîdê Kurdî’nin önsözü yoktur.Xelîl Xeyalî Kürt Terakki ve Teavün Cemiyeti’nin kurulması için ön ayak olan Xeyalî, Kürt Neşr-i Maarif Cemiyeti’nin de kurucularından birisidir. Bedîuzzaman Seîdê Kurdî; “İki Mekteb-i Musibetin Şahadetnamesi Yahut Divan-ı Örfi ve Said-i Kurdi” adlı kitabında Xelîl Xeyalî/Halil Hayali’den söz eder:“İşte milli onurun bir örneğini size takdim ediyorum, ki o da Mutkili Xelîl Xeyalî Efendi’dir. Milli onurun her alanında olduğu gibi dilbilimi alanında da derinleşmiş ve dilimizin esası olan alfabesini ve gramerini hazırlamış ve diyebilirim ki bu uğurda gösterdiği gayret, çalışma ve çabalar onun maneviyatıyla bütünleşmiştir. Bu kişi, örnek bir onurlu davranış göstermiş ve gelişmeye muhtaç dilimize dair temel atmış olduğundan, onun yolunu izlemeyi ve bu alandaki çalışmaları daha da geliştirmeyi onur sahiplerine tavsiye ederim”…Elîfbêya Kurdî kitabı Seîdê Kurdî’nin Önsözüyle yayınlanmıştır.
